Vrijheid: een concept met meerdere gezichten

In Nederland wordt elk jaar vrijheid gevierd, maar een vrij mens zijn ervaart iedereen weer anders. Zo heeft iedereen wel een idee wat je eigen visie is van vrijheid om daar naartoe te streven. Een Britse filosoof Isaiah Berlin maakt onderscheid tussen positieve en negatieve vrijheid. Deze begrippen hebben te maken met de definitie van vrijheid. Negatieve vrijheid houdt in dat je vrij bent wanneer er iets niet is. Bij positieve vrijheid ben je vrij als er iets wel is. Vrijheid lijkt dus nog dieper te gaan dan het vrij zijn van een bezetting, wat is het nog meer vanuit de perspectief van vijf gevluchte mensen?

 

HAYDAR & AZADEH*

Met een ontspannen houding zit het Iraans echtpaar aan tafel in een lokaal in een asielzoekerscentrum in Noord-Holland. Wegens veiligheidsoverwegingen wordt de precieze locatie niet genoemd. Haydar (43) en Azadeh (40), al een halfjaar statushouders, zijn gevlucht in 2019 vanwege de toename van arrestaties van activisten en daardoor liepen zij gevaar. Het echtpaar zet zich actief in voor de medemensen die geen vrijheid kennen zoals wij die kennen in het westen.

Onbegrip naar de vrouwen
‘Ladies first’, begint Haydar lachend. Hij kijkt zijn vrouw Azadeh aan, zij lacht vriendelijk terug en haalt haar schouders op. Azadeh is in Iran docente geweest en gaf het vak Geologie aan een universiteit. Haydar had zijn eigen internetcafé waar hij ook apparaten repareerde. ‘Ladies first’, begint Haydar lachend. Hij kijkt zijn vrouw Azadeh aan, zij lacht vriendelijk terug en haalt haar schouders op. Azadeh is in Iran docente geweest en gaf het vak Geologie aan een universiteit. Haydar had zijn eigen internetcafé waar hij ook apparaten repareerde. ‘Wij zijn al tweeënhalf jaar in Nederland en hebben twee jaar in het azc gewoond en zijn nu statushouders’, begint Azadeh, ‘ik wil mij in Nederland graag inzetten voor de vrouwen in het azc, want er zijn hier problemen.’ Volgens Azadeh zijn er echte problemen die de vrouwen niet zomaar willen delen, want er is geen vertrouwen en eenzaamheid heerst. Azadeh vervolgt: ‘Zo vind ik het belangrijk om het gesprek aan te gaan met de begeleiders en psychologen van het COA om de barrières te overbruggen. Het leven is veel meer dan alleen binnen zitten. De meeste zijn hoogopgeleid met goede banen voordat zij moesten vluchten.’ Vluchtelingenwerk is het hier mee eens, dat meldt woordvoerder van Vluchtelingenwerk Martijn van der Linden. Zij zien dat het grootste deel hoogopgeleid is en dat de barrières met de taal een serieus probleem is en een knelpunt dat moet worden opgelost. Als je dan bij de huisarts wilt praten over problemen, is er niet vaak snel een tolk beschikbaar.

‘Ik heb met iets meer dan dertig vrouwen die ook hoogopgeleid zijn gesproken in het azc hier en praten over gevoelens is erg lastig. Het is een taboe’, zegt Azadeh. In het azc is er namelijk niks te doen naast binnen zitten, geen ontplooiing om zelf iets te kunnen ondernemen. Daar willen wij verandering in zien en willen wij ons voor inzetten.’ Zo moet er meer saamhorigheid zijn volgens Azadeh, denk aan kunstactiviteiten organiseren. Laat ons ook betaald werken, dat is beter voor allebei de partijen: de economie/regering en voor de asielzoekers’, knikt het echtpaar. Zo ziet Van Der Linden ook dat de asielzoekers graag willen werken, het kost echter tijd vanwege de lange procedures. Zo benoemt Vluchtelingenwerk dat het beleid gefocust is op “je bent nu in Nederland dus moet je Nederlands gaan spreken en niet anders”. Met een zucht vertelt Haydar wat hem opvalt: ‘Het is opvallend dat je niet betaald mag werken. De meeste asielzoekers kunnen namelijk niet teruggaan naar hun land en hier hebben ze niks te doen terwijl ze juist actief willen zijn. Hier hebben wij ons onderschat onder gevoeld, want wij kunnen veel meer. Dit gevoel van frustratie hoort Van Der Linden al te vaak, en Vluchtelingenwerk pleit dan ook voor verandering in het doolhof van procedures en regels.

’‘Ik wil voor de vrouwen in het azc opkomen, want bijvoorbeeld in Iran hebben de vrouwen geen vrijheid. Je kan daar als vrouw zijnde niet zomaar keuzes maken en je moet een chador dragen’, vertelt Azadeh. Een chador is een gewaad die het gehele lichaam en gezicht bedekt behalve de ogen. ‘Het dragen van een chador is prima, maar alleen uit vrije wil en dat is in Iran niet het geval.’

‘Wij zijn hier niet om geld te krijgen. Wij zijn hier omdat wij geen veiligheid en vrijheid hebben gehad in ons land’

Haydar haakt in op de laatste zin. ‘Waarom mogen de vrouwen niet zomaar in hun eentje door het park rustig wandelen en waarom moeten zij thuisblijven. Zoveel vragen en nul rechten voor vrouwen. Heel veel mensen zijn omgekomen, verdwenen of gevangen. Veel familieleden kunnen elkaar niet zien en zijn elkaar verloren.’ Haydar heeft in 2009 tijdens de verkiezingen geprotesteerd tegen Mahmoud Ahmadinejad, een conservatieve president van 2005 tot 2014 die op een zeer discutabele manier werd herkozen. Zo’n miljoen mensen gingen de straat op om te protesteren tegen de verkiezingsfraude. Tientallen burgers werden gedood door regeringsmilities. Haydar werd toen achtervolgd door de geheime dienst. Zij hebben Haydar aangevallen wat resulteerde in een gebroken kaak en een permanent beschadigde knie. ‘Ze sloegen mijn tanden kapot, nu draag ik een mondprothese en is mijn knie kapot.’ Haydar merkt dat dit heftige impact op hem heeft gehad, bij de psycholoog kan hij die impact verwerken.

Veel vrouwen demonstreren
Vrouwen demonstreren voor hun rechten om zelf bepalen wat ze willen aantrekken en of ze een hijab willen dragen of niet. Een hijab is het bedekken van hoofdhaar. Het is de oproep om zonder hijab naar buiten te gaan of op woensdagen een witte hijab te dragen. Dat protesteren gaat niet zonder risico. De autoriteiten treden steeds harder op, zo heeft een Iraanse advocate Nasrin Sotoudeh 148 zweepslagen en 38 jaar gevangenisstraf gekregen in 2019. In Iran worden naast zweepslagen ook andere marteltechnieken uitgevoerd. Daarnaast worden er jaarlijks honderden mensen openlijk geëxecuteerd.

Haydar vraagt zich nog steeds af, ruim elf jaar nadat hij werd aangevallen door de geheime dienst, waarom geen enkel land kritisch is op Iran. ‘Gaat het om geld? Of olie? De Iraniër is actief op social media en spreekt zich uit over het regime. ‘Maar ik ben wel bang voor de autoriteiten in Iran en dat zij mij gaan zoeken.’ Haydar haalt zijn doorzettingsvermogen uit het gevoel voor verantwoordelijkheid. Een platform gebruiken om zijn stem te laten horen. Niet alleen om actuele situaties in Iran te delen, maar ook om te laten zien dat vrijheid niet voor lief moet worden genomen.

Terugdenken aan de tijd die zij hebben doorgebracht in Iran doen ze niet. Haydar: ‘Wellicht wanneer de regering compleet is veranderd en er meer gelijkheid is dat we dan terug willen gaan. Maar dat zit er de komende jaren echt niet in.’ Beide vertellen ze dat vrijheid voor hun in het doen en laten zit. Wanneer je iets wilt of doet, dat het niet in twijfel wordt getrokken door de overheid.

De beleving is dat er te weinig interesse is voor ontplooiing vanuit het beleid, ondanks de talloze plannen. De overheid worstelt al langer met integratie van asielzoekers. ‘Wij merken bovendien dat er racistische vooroordelen zijn over de vluchtelingen,’ vertelt Azadeh. Ze geeft voorbeelden die zij heeft gehoord van haar Nederlandse vrienden. Haar Nederlandse vrienden heeft zij in de bibliotheek ontmoet die activiteiten organiseert voor meer verbinding onderling: ‘Ik heb gehoord van ze dat wij hier zijn om geld te pikken, van de belasting te genieten en de stigma’s over andere culturen. Wij zijn hier niet om geld te krijgen. Wij zijn hier omdat wij geen veiligheid en vrijheid hebben gehad in ons land. Ik denk dat deze groep Nederlanders weinig weten over asielzoekers en daardoor die angst hebben en zich zo uiten. Daardoor zijn best wat asielzoekers bang geworden om contact te zoeken. Want zij willen geen slechte indruk maken en dat er slecht over ze gedacht worden.’ Volgens Vluchtelingenwerk is er de laatste jaren wel een positieve toename aan berichtgeving over asielzoekers en worden de frustraties meer aangekaart.

*Om veiligheidsredenen zijn er pseudoniemen gebruikt. De echte namen zijn bij de redactie bekend.

 

DINA SUMMER

 

Dina Summer (47) moest vluchten voor haar familie en omgeving uit Ethiopië. Als Zwarte transvrouw was het voor haar niet veilig om te kunnen ontplooien tot de persoon die zij wil zijn. Zij vindt het nu tijd om zich uit te spreken en toenadering te zoeken tot anderen.

‘Al mijn hele leven leef ik in constante angst. Mensen van de LHBTI+ gemeenschap worden in Ethiopië absoluut niet geaccepteerd’, begint Dina. Volgens Dina vindt de discriminatie vooral plaats binnen families en religies. ‘In Ethiopië had ik een goede baan, maar het was zo gevaarlijk voor mij om mijzelf te uiten wie ik ben: een Zwarte transvrouw en gay.’ Zelfs naar buiten gaan was gevaarlijk voor Dina toen mensen hierachter kwamen in haar omgeving. Maar haar motivatie om toch even te blijven in Ethiopië, was haar moeder. ‘Ik wilde niet dat zij zich eenzaam zou gaan voelen, want ik weet hoe dat voelt. Eenzaamheid is wat ik altijd heb gevoeld. Zo nu ook op dit moment, ik ben erg eenzaam en het is een moeilijke tijd mentaal voor mij op het moment ondanks dat ik nu in Nederland ben. Dat komt ook voornamelijk omdat mijn moeder al is overleden, maar ik blijf nog altijd aan haar denken’, zegt Dina. Toch ziet ze een toekomst om het leven te leiden die zíj wil. Dat zal wel met baby stapjes moeten gaan. ‘Ik ben namelijk niet te vinden op social media en wanneer vrienden foto’s maken wil ik er niet op staan’, benadrukt ze. ‘Ik ben erg bang dat iemand uit Ethiopië mij zal herkennen en mijn familie iets aan zal doen. Dat gebeurt daar vaker.’ Ze peinst. ‘Aan de ene kant is deze angst ook wel weer gek, ik ben namelijk ook bang voor mijn familie. Vooral voor mijn oudste broer’, legt Dina uit, ‘hij heeft meerdere malen een pistool tegen mijn hoofd gehouden en heeft mijn kaak en tanden een keer gebroken. Ik mag hem niet en het is de doorslaggevende reden geweest dat ik wegging. Hij schreeuwde dan tegen mij: “Zeg mij dat je niet gay bent, je hebt alles hier in Ethiopië hoe kan je dan zo zijn?” Nu ik in Nederland ben merk ik dat ik mij veel vrijer voel in hoe ik mij wil kleden en presenteren. Ik heb erg veel geluk gehad om op een plek te staan waar ik nu ben en ben ik bezig met mijn transitie.’

‘Het kan echt niet langer meer zo’

Een strijd met een mooie uitkomst
Conflicten heeft Dina wel. ‘Mijn tijd is bijna over, begint ze, ‘47 jaar en constant in angst te hebben geleefd. Ik weet dat ik intelligent ben, maar door alles wat ik heb meegemaakt onthoud ik niks meer. Mijn hele denken is veranderd en ook warrig.’ De gedachte aan een toekomst in Nederland stelt Dina gerust. ‘De toekomst die ik wil is het hebben van een eigen huis, fijne omgeving, goede baan en dat ik nog over heel veel dingen wil gaan leren. Voor nu zou ik meer vriendschappen willen opbouwen waar ik op kan vertrouwen. Ik zoek ook toenadering tot mensen, want vriendschappen zijn belangrijk om te hebben. Ik zou graag nog meer vrienden willen maken. Wij zijn allemaal mens, dus ondanks religieuze of andere overtuigingen, we zijn allemaal alsnog mensen en wij moeten elkaar respecteren. Ik zal mij gaan richten op het missende respect naar de LHBTI+ gemeenschap in Ethiopië en mij hierover uitspreken. Het kan echt niet langer meer zo.’

 

ASIL
Asil (44) is vanuit Irak gevlucht voor de Turkse overheid. Hij werd gezien als aanhanger van de Gülenbeweging. Asil worstelt met innerlijke vrijheid maar tegelijkertijd weet hij zeker dat onderwijs een belangrijk onderdeel is over zijn beeld van vrijheid.

Gülenbeweging
Toen Asil op de middelbare school zat, ging hij samen met een vriend in een appartement wonen. In deze periode kwam hij in contact met een aantal jongen die anders waren dan de rest. ‘Het waren echte gentlemen: hoogopgeleid, vriendelijk en behulpzaam’, zegt Asil, ‘tegen het eind van het schooljaar kwamen zij langs ons appartement. Deze gentlemen waren religieus, maar ik zag daar geen probleem in. Ik heb van ze begrepen dat zij bij de Gülenbeweging horen.’
Fethullah Gülen wordt gezien als een islamitische intellectueel die overal op de wereld voornamelijk educatieve initiatieven heeft opgericht. Volgelingen van deze beweging zien hem als een islamgeleerde met conservatieve en humanistische ideeën. Volgens Gülen zijn er drie obstakels: onwetendheid, armoede en verdeeldheid. De enige reden volgens hem om deze obstakels te overwinnen, lukt door onderwijs, ondernemerschap en het gesprek aan te gaan over wereldvrede. Het is moeilijk om Fethullah Gülen en zijn beweging te omschrijven. Het lijkt erop dat de beweging naar de buitenwereld modern is, maar binnenshuis erg traditioneel. Vaak wordt het als elitair gezien en minachtend naar de lagere klassen in Turkije.

‘Vrijheid is voornamelijk een activiteit in het hoofd, gedachtes die jij je eigen kunt maken’

Opleiding maakt vrij
Asil vertelt verder: ‘Op het moment toen ik klaar was met geneeskunde studeren, was er de optie om voor de overheid alvast te gaan werken voor een carrière boost. Het was toen dat ik erachter kwam dat niet iedereen toegang heeft tot goed onderwijs. Ik kreeg toen de kans door de Gülenbeweging om een gemeenschap ergens anders te helpen waar onderwijs niet goed is. En zo begon dat avontuur om les te geven, mijn vrouw en twee dochters gingen mee in 2009 in Nigeria en later in Irak.’ Er was een grote strijd gaande tussen de Gülenbeweging en Erdogan. De Turkse president won die strijd. Hij liet talloze leden van de Gülenbeweging arresteren. ‘Opeens waren wij een terroristische groep’, zegt Asil teleurgesteld. Erdogan, de Turkse president, besloot toen om de private voorbereidend onderwijs te gaan sluiten. Een kwart van deze private colleges in Turkije viel onder leiding van de Gülenbeweging, wat gevolgen heeft voor het onderwijs. Dit gebeurde zelfs in Pakistan en het noorden van Cyprus. ‘Je kunt het je niet voorstellen als een West-Europeaan hoe dat voelt om dat te moeten meemaken.’ Asil kan niet meer terug naar de landen, waaronder Turkije die deze beweging als terroristische organisatie zien. ‘Ik sta namelijk op een lijst met namen waar onder andere Interpol, de Europese politie, naar op zoek is. Tijdens deze grote strijd was ik met mijn gezin in Irak waar wij het heel erg goed hadden. Ik had een hele goede baan als wetenschapper en had een goede band met mijn studenten.’ Zijn Turkse paspoort zou gaan verlopen en in Irak konden zij echter niet hun paspoorten verlengen. Het werd van belang om te vluchten, want naar Turkije gaan was geen optie. ‘Wij zouden daar direct worden opgepakt. Weggaan uit Irak was niet makkelijk, ik moest huilen omdat ik het fijne leven en mijn studenten moest achterlaten met mijn gezin.’

Streven naar vrijheid
Voordat Asil vertelt wat vrijheid betekent, stelt hij eerst een vraag: ‘Wat betekent vrijheid voor jou?’ Hij gaat verder: ‘Een goede baan hebben, volle maaltijd en plezier hebben is niks wanneer er geen vrijheid is. Je kan zonder dat alles leven, maar je kan niet zonder vrijheid leven. Vrijheid is voornamelijk een activiteit in het hoofd, gedachten die jij je eigen kunt maken.’ Volgens Asil is vrijheid enkel een begrip dat in je hoofd wordt gevormd doordat het voor de mens een soort scholing is. ‘De mensen die niet zijn opgeleid, streven niet naar de juiste vrijheid. Het is een grenzeloze vrijheid. Je eigen zin, behoefte en wensen voor het begrip vrijheid, daar wordt onder verstaan om grenzeloos te leven. Dat betekent dus ook het geluk voor anderen in te korten en dat gebeurt eigenlijk ook in Nederland.’ Ofwel: er kan maar zoveel vrijheid zijn voordat je de vrijheid van iemand anders afpakt. Hij vindt dat je bij een maatschappij ziet die niet vrij is, dat het vooral betekenis heeft op het gebied van wetenschap, kunst en technologische ontwikkelingen. Als anderen het recht zullen schenden om voor anderen die vrijheid te veranderen en onderdrukken. Dan wordt er met die onderdrukking de wil en macht bereikt om de mensenrechten te manipuleren. Dus als mensen in onze omgeving niet het begrip eigen hebben gemaakt, kan in ons hoofd zelfs in onze omgeving de ‘vrijheid’ geen betekenis hebben.

*Om veiligheidsredenen is er pseudoniem gebruikt. De echte naam is bij de redactie bekend.

 

RAUF

Rauf (36) zette zich in voor activistische jongeren die opgepakt werden door de overheid in Azerbeidzjan. Het land informeerde Turkmenistan, waar hij is geboren. Hij werd verhoord en bedreigd door de Azerbeidzjaanse overheid om uitgezet te worden met valse beschuldigingen.

Hij zag veel onrecht in de samenleving van Azerbeidzjan, gelegen in de zuidelijke Kaukasus aan de Kaspische zee. ‘Het onrecht raakte mij’, vertelt Rauf, ‘voornamelijk dat jonge activisten gevangen werden genomen en de beschuldigingen naar journalisten. Daar schrok ik van, want ik leefde voorheen in Turkmenistan, een meer totalitaire staat.’

Turkmenistan heeft één van de meest autoritaire regimes ter wereld. Het schenden van mensenrechten is daar een routine en ernstig. Vrijheid van meningsuiting wordt daar onmogelijk gemaakt. De totalitaire staat was niet de enige reden voor Rauf om naar Azerbeidzjan te gaan. Hij ging naar Azerbeidzjan om zich te verbinden met zijn roots, zijn etnische achtergrond. ‘Ik dacht dat het leven in Azerbeidzjan beter zou zijn en dat was ook wel zo, maar langzamerhand begon het mij op te vallen dat er serieuze mensenrechten worden geschonden. Ik nam deel in het bekritiseren van de overheid op Facebook. De overheid wou mij hierdoor terug naar Turkmenistan sturen, want dat is toch wel mijn geboorteland’, zegt Rauf. Het had erger gekund: ze konden hem onterecht beschuldigen voor erge misdrijven, waardoor hij in de gevangenis kan belanden voor wie weet hoe lang. Bovendien is er geen onafhankelijk rechtssysteem, dus rechtszaken lopen oneerlijk.

‘De jongere generatie neemt hun vrijheid voor lief’

Harmonie bewaren
Hoe ik vrijheid zou beschrijven in één woord: keuze. Vrijheid van keuze. Ik heb een lijst gemaakt van dingen die niet als vrijheidsaspecten worden gezien in Turkmenistan.’ Hij overhandigt een A4’tje met een aantal punten: de vrijheid om te reizen, vrijheid van meningsuiting, religie, studeren en daarbij toegang hebben tot alle informatie, boeken en onderwijs, vrijheid om zaken te doen en vrij internet. Hij vertelt verder: ‘Graag zou ik andere mensen willen helpen door in de sociale zorg te gaan. Het zit in mijn aard om met mensen te werken, altruïsme. Dan zou ik graag met het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) of Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) willen werken, want er is een zelfontplooiing probleem nadat asielzoekers hun ‘vergunning’ krijgen. Zij zijn helemaal op zichzelf aangewezen en dat is echt een probleem. Er moet meer begeleiding komen na het krijgen van status.’ De frustratie van Rauf is wederom iets wat heel herkenbaar is voor Vluchtelingenwerk, volgens persvoorlichter Martijn van der Linden. Rauf verbaast zich over zijn Nederlandse vrienden die hem vertellen over andere Nederlanders die klag

en over een gebrek aan vrijheid. Met name de jongere generaties. Dat legt hij uit: ‘Zij weten niet wat het is om geen vrijheid te hebben. De jongere generatie neemt hun vrijheid voor lief. Ik lees ook het nieuws over de groep Nederlanders die asielzoekers discrimineert, laat ze vaker met asielzoekers werken. Ik begrijp dat het eng kan zijn vanwege de cultuurverschillen, maar om harmonie te hebben in een samenleving is het belangrijk om inclusief te zijn met elkaar.’

Vrijheid is kennis
‘Om vrijheid te kunnen begrijpen, moet je het kunnen vergelijken en beschrijven met iets anders. Ik heb veel dingen om te vergelijken om te begrijpen wat voor vrijheid ík nodig heb. Het hangt ervan af hoe jouw innerlijke wereld is en hoe hoogopgeleid of intelligent je bent. 

Je zou het zo kunnen zien dat er heel veel mensen zijn die leven onder de omstandigheden van een dictatorschap en toch voelen zij zich normaal daaronder. Hun mindset vereist geen vrijheid’, zegt Rauf. ‘Drie jaar geleden heeft de overheid in Turkmenistan het verboden om in zwarte auto’s te rijde

n. De meeste inwoners accepteerde dit en zagen dit als normaal. Zij hebben namelijk de kennis niet om te weten wat de vrijheid is om zelf te kiezen.’

 

Geschreven door: Mirosława van der Boom
Fotografie door: Sarissa de Groot